Een maand na de vliegramp bij Smolensk op 10 april 2010 waarbij de Poolse president Lech Kaczynski en bijna honderd politici omkwamen, zag ik de Poolse film Katyn. Deze film maakte diepe indruk op mij en ik ben mij sindsdien veel bewuster geworden van het Poolse drama. Maandagavond wilde ik daarom per se de documentaire Polen ziet beren bij Tegenlicht zien. Ook in deze documentaire werden beelden getoond van de macabere vondst van de nazi’s in 1943 in de bossen nabij Katyn, in de buurt van Smolensk. Daar bleken duizenden Poolse officieren, geestelijken en intellectuelen in april 1940 door de sovjets te zijn vermoord. Op nog twee andere plaatsen in de toenmalige Sovjet-Unie vonden massamoorden plaats. In totaal werden ruim twintigduizend Polen in koele bloeden vermoord, de bloem van de natie. Stalin wilde een onthoofd Polen, zowel militair als intellectueel.

De film Katyn gaat vooral ook over het drama dat in 1945 begon, toen de sovjets Polen ‘bevrijd’ hadden, nadat ze eerst de nazi’s hun gang hadden laten gaan in Warschau. De Poolse hoofdstad was in 1944 met de grond gelijk gemaakt. Van de ruim één miljoen inwoners die Warschau voor de oorlog telde, waren er nog duizend overgebleven. De sovjets had het Poolse verzet bewust niet willen helpen. Na de bezetting van Polen die in 1945 begon, gaf Stalin de nazi’s de schuld van het bloedbad van Katyn. Dat was de officiële versie die elke Pool moest aanhangen. Wie de waarheid over Katyn aan het licht wilde brengen, was een vijand van de staat en werd opgepakt. De haat en het wantrouwen tegen de Russen zit bij de Polen daarom nog heel diep. Dat komt niet alleen door wat er na 17 september 1939 is gebeurd, de dag die door de Polen de Vierde Deling wordt genoemd. Na het duivelse Molotov-Ribbentrop pact van 23 augustus 1939, de Duitse inval op 1 september én de inval van het Rode Leger in het oosten, werd Polen door Hitler en Stalin gedeeld.

Deze deling van Polen in 1939 was niet iets nieuws. Het was Polen al drie keer overkomen in het laatste kwart van de achttiende eeuw, om precies te zijn in 1772, 1793 en 1795. De hele negentiende eeuw is de staat Polen tevergeefs te zoeken op de kaart van Europa. Pas in 1919 na het Verdrag van Versailles werd Polen als soevereine staat weer zichtbaar om twintig jaar later opnieuw te worden verzwolgen door twee sterkere buren. De tragiek van Polen wordt gedeeld door andere landen in Midden-Europa. Door de geografische ligging valt Midden-Europa in de invloedssfeer van Rusland en West-Europa. Ondanks het feit dat Polen sinds 1989 weer een soevereine staat is, is er aan deze situatie niet veel veranderd. Voor veel Polen was het de zoveelste teleurstelling in Europa dat de er zo weinig Europese leiders afwezig waren tijdens de begrafenis van de Poolse regeringstop die tijdens de vliegramp bij Smolensk waren omgekomen. De regeringsdelegatie was naar Smolensk gereisd nota bene om de massamoord van Katyn te herdenken, precies zeventig jaar geleden.

In deze documentaire kwam ook een schilderij van de negentiende eeuwse Poolse historieschilder Jan Matejko ter sprake. Dit schilderij is een historische voorstelling van de eerste Poolse deling. In het midden staat de laatste Poolse koning Stanisław August Poniatowski. Rechts vooraan ligt de Poolse edelman Tadeusz Rejtan die theatraal zijn borst ontbloot en probeert de Sjem te blokkeren uit protest tegen de opdeling van zijn land. Achterin op het balkon zit de Russische afgevaardigde. Polen werd in drie keer opgedeeld tussen Rusland, Oostenrijk en Pruisen, waarbij Rusland het leeuwendeel kreeg.

Brief uit Polen [ tegenlicht.vpro.nl ] | Upadek Polski [ historiasztuki.blox.pl ]