Na het zien van Noi Credevamo wilde ik die andere, beroemde film over de Risorgimento ook wel eens zien. Il Gattopardo verscheen in mijn geboortejaar en geldt als een van de meesterwerken van Visconti. Het is gebaseerd op het gelijknamige boek van Giuseppe Tomasi di Lampedusa. Ik verwachtte een Italiaanse versie van Gone with the wind want alles speelt zich in dezelfde tijd af en het gaat net als de klassieker uit 1939 over de ondergang van de oude, feodale wereld.
Het verhaal begint in 1860. In het Koninkrijk van de beide Siciliën regeert vanaf 1859 Frans II, de opvolger van Ferdinand II. De Siciliaanse bevolking wil van de Bourbons af en in Palermo is een opstand tegen de koning van Napels. Vittorio Emanuel II, de koning van het Koninkrijk Sardinië wil deze opstand steunen en laat vanuit Genua de vrijheidsstrijder Giuseppe Garibaldi met honderden roodhemden in Marsala op Siciliëlanden. In korte tijd worden de Bourbons van het eiland verdreven. In de zomer van 1860 trekt Garibaldi met zijn verzetslegertje door Calabriënaar Napels in de Tocht der Duizend.
Il Gattopardo begint op het moment dat de roodhemden Palermo veroveren. Op het landgoed van prins Don Fabrizio Salina horen de aristocraten het nieuws en vrezen voor hun leven. Op het landgoed is een dode soldaat van de koning gevonden. Spoedig zal het volk onder de roodhemden van Garibaldi hen overspoelen. Terwijl zijn vrouw jammert over wat hen boven het hoofd hangt, probeert de prins zijn hoofd koel te houden. Als oude aristocraat mag hij zich dan wel graag teruggetrokken hebben in een lui romantisch leven, er huist ook een nuchtere realist in hem. Wanneer hij en zijn familie willen overleven, zal hij zich in de nieuwe situatie moeten schikken. “Als we willen dat dingen blijven zoals het is, moet alles veranderen.”
Prins Don Fabrizio Salina
Een compromis met de liberalen uit het noorden is noodzakelijk voor het voortbestaan van de aristocratie in het zuiden. In oktober 1860 wordt er een plesbiciet (referendum) uitgeschreven, een gruwel voor de adellijke grootgrondbezitters. Maar een alternatief hebben ze niet. Iedereen op Siciliëstemt voor de aansluiting bij het Koninkrijk Sardinië, ook prins Don Fabrizio Salina. Anders dan in Gone with the wind gaat de feodale maatschappij op Siciliëniet in een verwoestende burgeroorlog ten onder, maar vindt er een transformatie plaats van een feodale naar een burgerlijke samenleving. De tijgerkatten (grootgrondbezitters) moeten voortaan hun macht delen met de jakhalzen (liberalen).
De aristocraten worden gepersonifieerd door prins Don Fabrizio Salina, briljant gespeeld door Burt Lancaster. Hij speelt met veel schwung de man van middelbare leeftijd die weet dat zijn tijd voorbij is en met weemoed terugkijkt. Dertien jaar later zou Lancaster terugkeren in een soortgelijke rol in Novecento. Hoogtepunt van Il Gattopardo is de balscene aan het einde waarin Don Fabrizio Salina danst met de mooie Angelica Sedara (Claudia Cardinale). Hier wordt niet alleen de zwanenzang van de Siciliaanse aristocratie verbeeldt, maar ook de zwanenzang van de man die de onomkeerbaarheid van het leven heeft leren kennen. Terwijl de grootgrondbezitter Alfredo Berlinghieri in Novecento zichzelf verhangt om zijn einde als oude man niet mee te hoeven maken, verdwijnt prins Don Fabrizio Salina in Il Gattopardo langzaam uit beeld. Hij lost op als een schim uit het verleden. Na hem komen de jakhalzen.
In De barbaren behandelt Alessandro Baricco een fenomeen dat ons allen aangaat: de geleidelijke teloorgang van ons cultuurbesef. Baricco schreef hierover een serie wijd uiteenlopende en veelgelezen artikelen. Zo schakelt hij moeiteloos over van de tanende interesse voor de wijncultuur naar de vercommercialisering van de ooit heilige voetbalsport. Is er in de moderne tijd nog wel plaats voor bezieling?Wel degelijk, stelt Baricco, we moeten alleen beseffen dat er niet zoiets is als beschaving aan de ene en barbarisme aan de andere kant. De huidige cultuur bevindt zich in een staat van mutatie; er is geen sprake van een botsing,maar van een overgang van een oude naar een nieuwe cultuur. In dit scherpzinnige, gedurfde boek houdt Baricco aan de hand van een rijk arsenaal aan voorbeelden een bevlogen en hoopvol pleidooi voor de toekomst van onze cultuur.
