In het jaar 399 voor Christus werd Socrates door Meletus met de volgende woorden aangeklaagd: “Socrates pleegt onrecht door de goden die de stad vereert niet te vereren en door nieuwe goddelijke wezens te introduceren; voorts pleegt hij onrecht door zijn slechte invloed op de jeugd. De geëiste strafmaat: de dood” Socrates werd met het drinken van een dodelijke beker dollekervel een martelaar van de filosofie en het vrije denken. De Franse classicistische schilder Jacques Louis David maakte in 1787 een beroemd schilderij van deze dramatische gebeurtenis.

Onmiddellijk valt hier de parallel op met religieuze voorstellingen van het laatste avondmaal. Daar is Christus altijd in het midden van zijn discipelen terwijl Hij de instellingswoorden uitspreekt en daarbij vaak de beker opheft. Tijdens de Verlichting in Frankrijk verkondigden filosofen openlijk het atheïsme. Door het bestaan van God te ontkennen, plaatsten zij zich weliswaar tegenover het gezag van de Kerk, maar ze wisten ook dat het lot van Socrates hen nu bespaard zou blijven. Het geloof in de Rede werd de nieuwe religie en in Socrates zagen de Philosophes hun voorloper. David die een meester was in schilderijen met een politieke boodschap, kende de kracht van de christelijke iconografie. Hij schilderde de boodschap van de Verlichting Sapere Aude (durf te weten!) maar stak deze in een christelijk jasje.

Toen ik naar de film Agora keek over het leven van de vrouwelijke filosoof Hypatia van Alexandrië, zag ik ook de filosoof als martelaar van het vrije woord. Terwijl het volk verstrengeld zit in de religie, stijgt Hypatia daar als vrijdenker bovenuit. Het kost haar, net als Socrates, het leven. Naast elementen uit de christelijke iconografie gebruikt David in de dood van Socrates ook een handgebaar dat in de retorica van de romeinse redenaar Marcus Fabius Quintilianus een belangrijke plaats inneemt. Het is het gebaar van de redenaar die zijn innerlijke overtuiging uitdrukt dat de waarheid en de wijsheid boven de mens(en) uitstijgt.

Doordat de overheid zich als geïnstitutionaliseerde mecenas terugtrekt, worden veel kunstenaars die ooit afhankelijk waren van subsidie, nu gedwongen een knieval te maken voor „de markt„. In veel gevallen moeten deze kunstenaars om te overleven, net als vroeger, weer de persoonlijke en commerciële belangen gaan dienen van rijke particuliere opdrachtgevers.

Een serie over de schilder en zijn opdrachtgever in de periode 1712-1912. Aflevering 4: Jacques Louis David en De Eed op de Kaatsbaan 1791

In zijn essay over de Franse classicistische schilder Jacques Louis David in The Power of Art, schrijft Simon Schama het volgende: “David zat nu in de handel in helden en boeven ( in zekere zin was dat altijd zo geweest).” Het idee van de autonome vrije kunstenaar stamt uit de Romantiek. Eigenlijk is men daar pas na Van Gogh in de twintigste eeuw echt in gaan gelóven. Maar kunstenaars zijn natuurlijk, net als alle zelfstandige ondernemers, altijd afhankelijk geweest van opdrachten en dus van opdrachtgevers. Traditioneel was dat de kerk, de adel en de rijke burgerij. Later is daar de staat bij gekomen. De opdrachtgevers bepaalden wat ze wilden zien en als de kunstenaar er zich niet aan hield, sneed hij zichzelf financieel en sociaal in de vingers. Als je gevraagd werd een portret te schilderen, ging je dus echt niet vragen of je opdrachtgever of zijn club wel deugden. Het begrip “verantwoord ondernemen” kwam niet in de gedachten op. Handel was handel, ook voor de kunstenaar.

De historieschilder moest in zijn werk verder gaan dan de portretschilder. Hij hoefde dan wel niet het portret van helden en boeven te schilderen, maar wel hun streken. Op doek moesten deze er uiteraard als heldendaden uitzien. Historieschilderkunst is eigenlijk altijd propaganda geweest en de schilder liet zich daar voor inhuren. Maar het gebeurde natuurlijk ook wel dat de kunstenaar van harte de propaganda, die hij overigens helemaal niet als propaganda zag, toejuichte. Dat is bijvoorbeeld het geval in de voorstudie voor de Eed op de Kaatsbaan van Jacques Louis David mogelijk in opdracht van de Jakobijnen. Het was een ambitieuze opdracht, vergelijkbaar met de opdracht die David veertien jaar later kreeg om Le Sacre de Napoleon te schilderen. Voor de Eed op de Kaatsbaan moest David vijfhonderd personen afbeelden op een doek van negen meter breed en zes meter hoog.

Om het enorme doek te bekostigen begon hij fondsen te werven. Drieduizend mensen schreven in op het project en hoopten daarvoor later een kopie te krijgen. Maar David zou zijn opdracht nooit voltooien. De Eed op de Kaatsbaan (Jeu de Paume) had in 1789 plaatsgevonden. Het werd beschouwd als de Dageraad van de Nieuwe Natie en uiteraard moest het grote moment vereeuwigd worden, want de staat had ook iconen nodig. David‘s opdracht is dus prima vergelijkbaar met de opdracht van John Trumbull. In 1786 had deze al een schilderij gemaakt van de onafhankelijkheidsverklaring van de Verenigde Staten in 1776. Maar David begon zijn opdracht te kort na het historische moment. Frankrijk was nog altijd in rep en roer. Toen David in 1791 zijn opdracht aannam, waren al heel wat eedgenoten tot schurken bestempeld. Simon Schama schrijft: “In plaats van armen die allemaal in dezelfde richting werden uitgestrekt, ontstond er een epidemie van beschuldigende vingers.”

David had de kant van de Jakobijnen gekozen en was zelfs bevriend geraakt met Marat en Robespierre, twee leidende figuren tijdens het schrikbewind in 1793-1794. Twee jaar na De Eed op de Kaatsbaan moest David dus aan geschiedsvervalsing gaan doen. Eedgenoten die als verraders waren ontmaskerd, moesten uitgewist worden en kregen dus geen plek meer op het schilderij. Maar de schifting was nog steeds in volle gang zodat David‘s opdracht een mission impossible was geworden.

De voorstudie met pen en inkt die zich in het Musée National du Chateau in Versailles bevindt, is eerder een portret van de sfeer van bevrijding dan een groepsportret van historische individuen. De Eed op de Kaatsbaan wordt met religieuze symboliek versterkt. Het onweer en de wapperende gordijnen verwijzen naar Pinksteren en 20 juni 1789 moest de nieuwe, vaderlandse Pinksterdag worden waarop iedereen grondwettelijke burger geworden was. Het ging om de broederschap van alle Fransen. Maar in 1791 was de Revolutie al begonnen om haar eigen kinderen te verslinden. Aristocraten als de la Fayette en Mirabeau die de Revolutie hadden gesteund werden niet meer vertrouwd. Na de euforie begon men overal samenzweringen te zien. Dat zou David in 1794 bijna de kop kosten…

nl.wikipedia.org | jacqueslouisdavid.org

De positie van de vrouw in het christendom is al jaren een populair thema in boeken en films. Na het onvoorstelbare succes van The Da Vinci Code van Dan Brown surfen veel auteurs mee op de hype van de vrouw en het vrouwelijke binnen de Kerk. De historische roman Pope Joan van Donna Woolfolk Cross werd in Duitsland onder de titel Die Päpstin in 2004 een bestseller en vijf jaar later werd het voor een miljoenenpubliek verfilmd.

De film Agora over het leven van Hypatia van Alexandrië van de Spaanse regisseur Alejandro Amenábar past helemaal in deze trend. Succes was bij voorbaat verzekerd door de ingrediënten: een mooie, intelligente, sterke en wijze vrouw in de hoofdrol en een meute dolle christenen als figuranten. Met dat laatste kan de doelgroep beter omgaan dan met een woedende menigte moslims. Kritiek op het christendom ligt minder gevoelig dan kritiek op de islam. Terwijl de islam best vrouwonvriendelijk is, kijkt men toch liever naar de vrouwonvriendelijkheid van de Kerk. Met Hypatia heb je dan gegarandeerd een verhaal dat blijft hangen.

Voor hun scenario hadden Alejandro Amenábar en Mateo Gil drie historische bronnen over het leven van Hypatia tot hun beschikking. Wikipedia vermeldt dat Hypatia tegenwoordig vooral bekend is om haar gruwelijke einde maar dat de verschillende bronnen geen overeenstemming geven over de achtergronden bij de moord op Hypatia. Behalve Hypatia‘s vader, de wiskundige Theoon van Alexandrië, haar leerling Synesius van Cyrene, magistraat Orestes en patriarch Cyrillus van Alexandrië berusten de personages in de film op geromantiseerde fictie. Amenábar en Gil maakten gebruik van verschillende historische gebeurtenissen. Aan het einde van de vierde eeuw na Christus was er in Alexandriëeen machtsstrijd gaande. Deze was ontstaan doordat het christendom na het Edict van Milaan in 313 salonfähig was geworden. Het christendom was uit de catacomben gekropen en werd in de vierde eeuw een machtsfactor van belang. Dat was even wennen voor de gevestigde orde.

Onder de christenen in Alexandriëwas verdeeldheid gekomen. Een gematigde groep stond tegenover een groep fanatieke christenen, de zogenaamde Parabolani. Het is verleidelijk om ze op één hoop te smijten met fundamentalistische moslims, want uiterlijk verschillen ze nauwelijks een baardhaar. Deze Parabolani eisten de onmiddellijke en definitieve vernietiging van het heidendom. Alexandriëwas een paradijs voor afgodsbeelden. De hellenistische stad was vanaf haar stichting in het jaar 330 voor Christus een smeltkroes van culturen en religies geweest. In de tijd van Hypatia, toen de stad dus al zevenhonderd jaar bestond, vond je overal tempels en afgodsbeelden op straat van Griekse, Romeinse en plaatselijke goden. Vlakbij de beroemde bibliotheek lag de tempel van het Serapion waarin zich een gigantisch afgodsbeeld bevond.

Alexandriëwas dus multiculti. Maar de Parabolani beschouwden deze veelkleurigheid niet als iets positiefs. Afgodsbeelden zijn in het radicale monotheïsme een gruwel. Vanuit hetzelfde radicalisme als de Taliban die in Afghanistan reusachtige Boeddhabeelden opbliezen, riepen de Parabolani de gematigde christenen op om de afgodsbeelden in hun stad stuk te slaan. De heidenen lieten dat uiteraard niet gebeuren maar toen aan het einde van de vierde eeuw de christenen in de meerderheid waren gekomen, liepen de spanningen zeer hoog op. In het jaar 392 werd er tenslotte een decreet van keizer Theodosius I uitgevaardigd om alle heidense tempels te verwoesten. Patriarch Theophilus gaf toen het bevel om in Alexandriëte zuiveren van afgodsbeelden en heidense tempels. Het Serapion werd verwoest. Tegen deze historische achtergrond speelt de eerste helft van de film zich af.

De toon wordt in de eerste vijftien minuten gezet. Hypatia onderricht haar leerlingen in de wetenschap. Als Rachel Weisz is zij een prachtige verschijning. Ze heeft ongeveer alles dat heldinnen en ideale vrouwen nodig hebben: schoonheid, intelligentie, nieuwsgierigheid, rechtschapenheid, wijsheid, kracht. In psychologisch opzicht hebben de personages in Agora weinig reliëf meegekregen. Haar vader, de wiskundige Theoon van Alexandrië wordt gespeeld door Michael Lonsdale. “Onze goden zijn beledigd en we moeten reageren”, oordeelt hij tegenover de heidenen in het Serapion . Dat is het signaal om naar de dolken en de zwaarden te grijpen en de christenen op straat neer te steken. Ik had Michael Lonsdale laatst nog gezien als de pacifistische Broeder Luc in Des Hommes et des Dieux en moest er even aan wennen om hem nu te zien aanzetten tot geweld. Aan de christenen kun je goed merken dat ze drie eeuwen van onderdrukking en vervolging niet meer willen. De christengemeenschap van Alexandriëwordt door de Parabolani opgestookt om voor de vergelding te kiezen. “Hebt uw vijand lief”, de boodschap van Christus, mag in deze “bijzondere situatie” best wel even tussen haakjes geplaatst worden. Het wordt oog om oog, tand om tand.

Hypatia kiest in haar wijsheid geen partij. Door te kiezen voor het weerloze, volgt zij het martelaarschap van Christus. In de scene dat ze bij het Serapion de mannen oproept de vrede te bewaren, toont ze zich in Agora voor het eerst als een vrouwelijke Jezus. We weten haar gruwelijke einde dan al en zo wordt de Agora haar Golgotha, de plek waar ze door het gepeupel ter dood zal worden gebracht. Hypatia zal niet gekruisigd worden, maar gelyncht. Om haar als icoon van zuiverheid en eerlijkheid te presenteren, wordt ze in de laatste scene ontkleed. In werkelijkheid was Hypatia zestig jaar toen ze stierf, maar in de film is ze een vrouw van pakweg 33 jaar.

Agora gebruikt de heliocentrische theorie van Aristarchus van Samos om een verbinding te maken met religieus relativisme. Aristarchus zegt namelijk “Het vreemde gedrag van dwalers (bepaalde hemellichamen) is een optische illusie veroorzaakt door onze eigen beweging.” Deze uitspraak kun je ook op het geestelijke leven projecteren en dan zouden er helemaal geen dwalingen, dwaalleren, ketters en afgoden meer bestaan omdat alles relatief is. Ook een beetje het verhaal van de balk en de splinter. Agora mag van Hypatia dan wel een vrouwelijke Jezusfiguur maken, het is zeker geen film die uitnodigt om christen te worden. In zekere zin is het zelfs anti-religieuze propaganda, slim gemaakt met de dwingende suggestie dat filosofie boven het geloof staat.

Agora [ imdb.com ]